भारतीय समुदायमा मोशा सम्बन्धी एउटा छोटा समाज निर्मित द्वारा, हजारौ वर्षदेखि यहाँ रहदै, यहूदिहरुको भारतमा एउटा लामो इतिहास छ। अन्य अल्पसँख्यक समूहहरु भिन्न (जस्तै जैन, सिक्ख र बौद्ध धर्मालाम्बिहरु), यहूदी मूल रूपले आफ्नो जन्मभूमिलाई छोड़दै भारतमा बाहिरदेखि आए थिए। 2017 को गर्मीमा भारतीय प्रधान मंत्री मोदीको इस्राएलमा गरिएको ऐतिहासिक यात्रा देखि ठीक पहिले इस्राएलको प्रधानमन्त्री उहाँले नेतन्याहूको साथ एउटा संयुक्त सह-लेखनलाई लेखे। जब उनीले निम्न कथनलाई लेखे तब उहाँले भारतदेखि यहूदिहरुको हुने देशांतर गमनलाई स्वीकार गरेका थिए:
भारतमा यहूदी समुदायको सदैव न्यनोपन र सम्मानको साथ स्वागत गरियो र यसले कहिले पनि कुनै प्रकारको पिडाको सामना गरेन्न।
वास्तवमा , यहूदीहरूले भारतको इतिहासमा गहिरो प्रभाव पारेका छन र उनीहरूले भारतीय इतिहासमा अफ्ठ्यारा रहस्यको समाधान प्रदान गरे । भारतमा लेखिए जस्तै यो कसरी प्रकट भयो त ? यस प्रश्नको उत्तरले भारतीय संस्कृतिका सबै प्राचीन कार्यहरूलाई असर गर्दछ।
भारतमा यहूदीको इतिहास
यहूदी समुदाय भारतमा समय देखि रहेका छन्? द टाइम्स ऑफ इस्राएल समाचार पत्र ले अहिले हालमा एक लेखलाई प्रकाशित गरेको छ जसमा यो भनेको छ कि ’27 शताब्दी ‘पश्चात् मनेश्शे (बेनी मनेश्शे) को गोत्रको मानिस मिजोरमको भारतीय राज्यदेखि इस्राएल फेर्की रहेका छन्। यो उनीहरुलाई उनीहरुको पुर्खाहरुलाई निर मूल रूपमा 700 ईशा पूर्व मा पुग्ने पुष्टि गर्दछ। आंध्रा प्रदेशमा बस्नेहरु एप्रैमको यहूदी गोत्रको तेलुगू-भाषी उनीहरुको भाई-बहिनी (बेन एप्रैम)को पनि 1000 वर्ष देखि अधिक समय सम्म भारतमा हुने सामूहिक स्मृति पाइन्छ, जुन फारस, अफगानिस्तान, तिब्बत र यसको पश्चात् चीनमा अल्मलिदै आएका थिएमा। केरलको राज्यमा, कोचीनको यहूदी यहाँ निर लगभग 2600 वर्षदेखि नै बसोबास गर्दै आएका छन्। शताब्दी बित्नु पश्चात् उनीहरुले स्वयंलाई सानो तर पुरै भारतमा विशेष समुदायहरु निर्मित गरेका थिए। तर अब उनीहरु इस्राएल फर्किनको लागि भारतलाई छोड्दै छन्।
यहूदी कसरी भारतमा बस्नलाई आए? उनीहरु यति लामो समय पश्चात् फेरी इस्राएल किन फर्किदै छन्? हामी सँग उनीहरुको इतिहासको बारेमा कुनै अरु अन्य जाति भन्दा अधिक तथ्य पाइन्छ। हामीले यी जानकारीहरुको उपयोग समय रेखामा उनीहरुको इतिहास लाई सारंशित गर्नेछौ।
अब्राहाम : यहूदी परिवारको वंश को अरम्भ हुनु
समय रेखा अब्राहाम देखि शुरु हुन्छ। उनलाई उनको वंशबाट जातिहरुको एउटा प्रतिज्ञा दिएको थियो र उनको भेट परमेश्वरलाई उनको पुत्र इसहाकको प्रतीकात्मक बलिदान को साथमा अन्त हुन्छ। यो बलिदान येशू (येशू सत्संग) को तर्फ संकेत थियो जसले त्यस स्थानलाई देखाउदै थियो जहाँ निर उहाँको बलिदान हुनेछ। इसहाकको पुत्रको नाम परमेश्वर द्वारा इस्राएल राखियो। यो समय रेखा हरियो रंगमा अगि बढ्दछ जब इस्राएलको सन्तान मिस्रमा दासत्वको बन्धनमा थिए। यो अवधि यस समयमा आरम्भ हुन्छ, जब इस्राएलको पुत्र योसेफ (वंशावली यो थियो: अब्राहाम -> इसहाक -> इस्राएल (जसलाई याकूब भनेर पनि चिनिन थियो) -> योसेफ), इस्राएलिहरुलाई मिस्रमा लगियो, जब उनीहरु पछि गएर त्यहाँ दास बने।
मोशा : परमेश्वरको अधीनतामा इस्राएल एउटा राष्ट्र बन्यो
मोशाले इस्राएलिहरुलाई निस्तार-चाडको विपत्ति को साथै मिस्र देखि बाहिर निक्लिनमा मार्गदर्शन दिए, जसले मिस्रलाई नष्ट पार्यो र इस्राएलिहरुलाई मिस्र देखि मिस्रिहरुको हाथ बाहिर निक्लिनमा सहायता प्रदान गर्यो। मोशाको मृत्यु भन्दा पहिले, मोशाले इस्राएलिहरु माथि आशीष र श्रापहरुको घोषणा गरे (जब समय रेखा हरियो रंग देखि पहेंलो रंगको तर्फ जादछ)। तब मात्र उनीहरुले आशीष पाउने छन् जब उनीहरु परमेश्वरको प्रति आज्ञाकारी हुनेछन्, तर यदि उनीहरु आज्ञाकारी नभएमा श्रापको अनुभव गर्ने छन्। यो आशीष र श्रापहरु इस्राएल पछिको इतिहाससँग पनि बाधिएको थियो।
हजारौँ वर्ष सम्म इस्राएली आफ्नो जन्म भूमिमा रहे तर उनीहरुसँग उनीहरुको आफ्नो कुनै राजा थिएन, न त यरूशलेमको कुनै राजधानी थियो- यो त्यस समयमा अन्य मानिसहरुसँग थियो। तथापि, यसमा 1000 ईशा पूर्व राजा दाऊद आए पश्चात् परिवर्तन भयो।
दाऊदले यरूशलेममा एउटा शाही राजवंशको स्थापना गरे
दाऊदले यरूशलेमलाई जिते र यसलाई आफ्नो राजधानी बनाए। उनले ‘ख्रीष्ट’ को आगमनको प्रतिज्ञालाई प्राप्त गरे र त्यस समय देखि यहूदीहरुले ख्रीष्टको आगमनको प्रतीक्षा गरे। उनको पुत्र सोलोमन, बिना कुनै सन्तुष्टिको धनी र प्रसिद्ध, उनको उत्तराधिकारी भए र सोलोमनले यहूदिहरुको पहिलो मन्दिर यरूशलेममा मोरीयाह पहाड़ माथि निर्मित गरे। राजा दाऊदको वंशज् निरन्तर लगभग 400 वर्ष सम्म राज्य गरि रहे र यस अवधिलाई हल्का-निलो रंग (1000 – 600 ईशा पूर्व) ले दर्शाएको छ। यो अवधि इस्राएलको उन्नति समय थियो- उनीहरुसँग प्रतिज्ञा गरिएको आशीषहरु थिए। उनीहरु एउटा शाक्तिशाली जाति थिए; उनीहरुको समाज, संस्कृति र मन्दिर उन्नत थिए। तर पुरानो नियम साथै त्यसमा बढ़दै गएको भ्रष्टाचार र त्यस समय हुने मूर्ति पूजाको विवरण दिइएको छ। यस अवधिमा धेरै भविष्द्वक्ताहरुले इस्राएलिहरुलाई चेतावनी दिए कि यदि उनीहरुले मन परिवर्तन गरेनन भने, तब उनीहरुमाथि मोशाको श्राप आइपर्छ। यी चेतावनिहरुलाई अनदेखा गरे। यस समयको मध्यमा इस्राइली दुई पृथक राज्यहरु: इस्राएल र एप्रैमको उत्तरी राज्य र यहूदाको दक्षिण राज्यमा विभाजित भयो (जस्तै आजको समय कोरिया छ, एउटै मानिस दुई देशमा विभाजित भएका थिए – उत्तरी र दक्षिण कोरिया)।
यहूदिहरुको पहिलो निर्वासन: अश्शूर र बेबीलोन
अन्तमा, दुई चरणहरुमा श्राप उनीहरु माथि आई पर्यो। अश्शूरले एप्रैमको उत्तरी राज्यलाई 722 ईशा पूर्वमा नष्ट दियो र यसमा बस्ने इस्राएलिहरुलाई ठुलो मात्रामा आफ्नो विस्तृत साम्रज्यमा पठाई दिए। मिजोरमको बेन मनश्शे र आन्ध्रा प्रदेशको बेन एप्रैम यी निर्वासित गरिएको इस्राएलिहरुको वंशज् हुन्। तब 586 ईशा पूर्वमा नबूकदनेसर, बेबीलोनको एउटा शाक्तिशाली राजा आए – ठीक त्यसै गरि जसरी मोशाले 900 वर्ष पहिले भविष्यद्वाणी गरेका थिए, जब उनले आफ्नो यी श्रापहरु लाई लेखेका थिए:
49 “परमप्रभुले तिमीहरूसित लडाँईं गर्न टाढाबाट एउटा जातिका मानिसहरू ल्याउनुहुनेछन् तिनीहरू आकाशबाट गरूडले झम्टे जस्तै आउने छन्। तिमीहरूले तिनीहरूको भाषा बुझ्ने छैनौ। 50 तिनीहरू निष्ठुर हुनेछन्, बूढापाकाको आदर गर्दैनन् अनि स-साना नानीहरूप्रति दया देखाउँदैनन्। 51 तिनीहरूले तिमीहरूका पशुहरू र बाली लानेछन्। तिमीहरूको नाश नहुन्जेलसम्म तिनीहरूले प्रत्येक चीज लाने छन्। तिनीहरूले तिमीहरूका लागि अन्न, मद्य, तेल, गाईहरू, भेंडाहरू अथवा बाख्राहरू छोड्ने छैनन्। तिनीहरूले तिमीलाई नष्ट नगरे सम्म प्रत्येक चीज लाने छन्।
52 “तिमीहरू सोच्छौ त्यस शहरहरूको वरिपरि अग्ला-अग्ला र शक्तिशाली पर्खालहरूले तिमीहरूलाई सुरक्षा दिन्छन्। तर ती पर्खालहरू ढल्नेछन्। त्यस राष्ट्रका मानिसहरूले सबै शहरहरू घेरेर तिमीहरूमाथि आक्रमण गर्नेछन्। परमप्रभु तिमीहरूका परमेश्वरले तिमीहरूलाई दिनु भएको भूमिमा एउटै शहर पनि बाँकी नराखी शत्रुहरूले आक्रमण गर्नेछन्। (व्यवस्था 28:49-52)
नबूकदनेसरले यरूशलेमलाई जिते, यसलाई जलाए र त्यसको मन्दिरलाई नष्ट गरे जसलाई सोलोमनले निर्मित गरेका थिए। उनले तब इस्राएलिहरुलाई बेबीलोनमा बन्धि बनाए। यसले मोशाको यस भविष्यद्वाणीलाई पूरा गरे कि:
63 “तिमीहरू प्रति राम्रो हुनका लागि र तिमीहरूको राष्ट्रको विकास गराउन परमप्रभु जति खुशी हुनु हुन्थ्यो तिमीहरूलाई नष्ट र ध्वंश पार्नु पनि त्यति नै खुशी हुनु हुनेछ। त्यो भूमि तिमीहरूले आफ्नै बनाउन जाँदैछौ तर मानिसहरूले तिमीहरूलाई भूमिबाट लखेट्नेछन्। 64 पृथ्वीका सबै मानिसहरू माझ परमप्रभुले तिमीहरूलाई छरपष्ट पारिदिनु हुनेछ। परमप्रभुले तिमीहरूलाई पृथ्वीको एक कुनादेखि अर्को कुनासम्म अन्य राष्ट्रका मानिसहरूमाझ छरपष्ट पारिदिनु हुनेछ। अनि त्यहाँ तिमीहरू काठ तथा ढुङ्गाले बनिएका झूटा पुर्खाहरूका थाहा नपाइएका देवताहरू पूज्ने छौ। (व्यवस्था 28:63-64)
केरलको कोचीनको यहूदी दास्वतमा बस्नेहरु यी इस्राएलिहरुको वंशज् हुन्। किनकि 70 वर्ष देखि, यस अवधिलाई रातो रंगले देखाएको छ, यी इस्राएलिहरु (वा यहूदी जसलाई अहिलेको समयमा भनिन्छ) निर्वासनमा अब्राहाम र उनको वंशज्लाई प्रतिज्ञा गरेको भूमि बाट टाढा रहन्थे।
यहूदीहरूको भारतीय समाजमा योगदान
हामी यो लेखबाट प्रश्न लिन्छौं जुन भारतमा देखा पर्यो। हिन्दी, बंगाली, मराठी, गुजराती, तेलुगु, कन्नडा, मलयालम र तमिल साथै पुरातन संस्कृत जसमा ऋग्बेद र अरु प्राचीन लेख सहित भारतका आधुनिक भाषाहरू ब्राह्मी लिपिको रूपमा वर्गीकृत गरिएको छ किनकि ती सबै पुरानो लिपिबाट आउँछन्। ब्राह्मी लिपिको रूपमा चिनिन्छ। आज ब्राह्मी लिपि अशोक सम्राट कालका केही पुराना स्मारकहरूमा मात्र देखिएको छ।
यद्यपि यो आधुनिक लिपिमा कसरी ब्राह्मी लिपि परिवर्तन भयो भन्ने बुझिएको छ, तर के कुरा स्पष्ट छैन भने भारतले कसरी पहिलो पटक ब्राह्मी लिपिलाई अपनायो। विद्वानहरूले टिप्पणी गरे कि ब्राह्मी लिपि हिब्रू−भाषाको लिपिसँग सम्बन्धित छ , जुन लिपि इस्राएलका यहूदीहरूले निर्वासनको समयमा र भारतमा बसाइँ सर्ने बेलामा प्रयोग भएको थियो। इतिहासकार डा. अविग्दोर शचन (१) प्रस्ताव गर्छन् कि निर्वासित इस्राएलीहरू जो भारतमा बसोबास गरिरहेका थिए उनीहरूले हिब्रू-भाषालाई आफूसँगै ल्याए − जुन ब्राह्मी लिपि बन्यो । यसले कसरी ब्राह्मी लिपिले यसको नाम पायो भन्ने रहस्यलाई पनि समाधान गर्दछ। के यो संयोग मात्र हो कि ब्रह्मी लिपि उत्तर भारतमा उही समयमा देखा पर्दछ जब यहूदीहरू त्यहाँ आफ्नो पुर्खाहरूको भूमि, अब्राहमको भूमिबाट निर्वासनमा बसेका थिए ? मूल निवासीहरू जसले अब्राहमको सन्तानको लिपि अपनाउँथे यसलाई (ए) ब्राह्मण लिपि भने। अब्राहमको धर्म एउटा परमेश्वरमा विश्वास थियो जसको भूमिका सीमित छैन। उहाँ पहिलो, अन्तिम र अनन्त हुनुहुन्छ। सम्भवतः यहींबाट ब्राह्मणमा पनि विश्वास शुरु भएको थियो, (ए) ब्रह्मको मान्छेको धर्मबाट । यहूदीहरूले , आफ्नो लिपि र धर्मलाई भारतमा ल्याउँदा , उनको विचार र इतिहासलाई मौलिक आधारमा धेरै आक्रमणकारीहरू भन्दा बढी प्राप्त गरे जसले उनको विजय हासिल गर्न र शासन गर्न खोजिरहेका थिए। र हिब्रू वेदहरू, जुन मूल रूपमा हिब्रू-भाषा − ब्राह्मी लिपिमा छ, आउँदै गरेको एक को मूल विषय हो, जुन आउँदै गरेको पुरुषा को संस्कृत ऋग्वेदको विषयसँग मिल्दोजुल्दो छ। तर हामी मध्यपूर्वमा रहेका यहूदीहरूको पुर्खा भूमिबाट निर्वासन पछिको इतिहासमा फर्क्यौं। ।
फारसीहरुको अधीनतामा दास्वत देखि फर्किनु
यस पश्चात्, फारसी सम्राट कुस्रूले बेबोलोन जिते र कुस्रू संसारको सबसे भन्दा शक्तिशाली व्यक्ति बने। उनले यहूदिहरुलाई उनीहरुको भूमिमा फर्किन अनुमति प्रदान गरे।
तथापि उनीहरु अब एउटा स्वतंत्र देशमा थिएन्न, उनीहरु अब फारसी साम्राज्यको एउटा प्रान्तको रूपमा थिए। यो स्थिति लगभग 200 वर्ष सम्म रह्यो र यस समय रेखालाई गुलाबी रंगले दर्शाएको छ। यस समयमा यहूदिहरुको मन्दिर (जसलाई 2रे मन्दिरको रूपमा चिनिन्छ) र यरूशलेमको मन्दिरलाई पुर्न निर्मित गरे। यद्यपि यहूदिहरुलाई इस्राएलमा फर्किने अनुमित प्रदान गरिएको थियो, तथापि, उनीहरु मध्य धेरै जाना दास्वतमा नै रहे।
ग्रीकहरुको समयकाल
एलेक्जेन्डर (सिकन्दर) महान्ले फारसी साम्राज्यलाई जिते र इस्राएललाई आउनेवाला समय लगभग 200 वर्षको लागि ग्रीक साम्राज्यको एउटा प्रान्त बनाए। यसलाई गहिरो निलो रंगले देखाएका छ।
रोमीहरुको समयकाल
यस पश्चात् रोमिहरुले ग्रीक साम्राज्यलाई पराजित गरे र उनीहरु प्रमुख विश्व शक्ति बने। यस साम्राज्यमा यहूदी एक पटक फेरी एउटा प्रान्त बने र यसलाई पहेंलो रंगले देखाएका छ। यो त्यो समय थियो जब येशू यस पृथ्वीमा हुनुहुन्थ्यो। यसले यो विवरण दिन्छ, कि किन सुसमाचारहरुमा रोमी सैनिकमा पाइन्छ – किनकि रोमिहरुद्वारा इस्राएलिहरुको भूमिमा बसोबास गर्ने यहूदिहरु माथि येशूको समयमा शासन गरिएको थियो।
रोमिहरुको अधीनतामा यहूदिहरुको दोस्रो पटक निर्वासित हुनु
बेबीलोनिहरुको समय देखि (586 ईशा पूर्व) यहूदी कहिल्यै पनि स्वतंत्र रहेनन् जसरी उनीहरु राजा दाऊदको अधीनतामा थिए। उनीहरु एक देखि अर्को साम्राज्यको अधीनमा शासित भए, ठीक त्यस्तै नै गरि जसरी भारत माथि बिट्रेनको शासन थियो। यहूदिहरूलाई यस प्रति नराम्रो लग्यो र उनीहरुले रोमी शासनको विरूद्ध विद्रोह गरे। रोमी आए र उनीहरुले यरूशेलमलाई (70 ईशा सन्)मा नष्ट गरि दिए, यसको 2रे मन्दिरलाई जलाई दिए र यहूदिहरुलाई रोमी साम्राज्यमा दोस्रो रूपमा निर्वासित गरे। यो यहूदिहरु दोस्रो पटक दास्वतमा गएका थिए। किनकि रोम निकै ठूलो थियो, परिणामस्वरूप यहूदी अन्तमा पूरै संसारमा फैलिए।
र यस प्रकारले यहूदी मानिस अतीतको लगभग 2000 वर्ष रहे: विदेशी भूमिमा छरिएको र उनीहरुलाई कहिल्यै पनि कुनै भूमिमा स्वीकार गरेनन। यी विभिन्न देशहरुमा उनीहरुले निरन्तर रुपमा ठूलो सतावहरुले दु:ख उठाए। यहूदिहरुको माथि आएको सताव यूरोपको संदर्भमा विशेष रूपले सत्य हो। पश्चिमी यूरोपमा, स्पेन देखि लिएर रूस सम्म यहूदिहरुलाई यी देशहरुमा अक्सर खतरनाक परिस्थितिहरुमा बस्न पर्यो।यी सतावहरु देखि बचनको लागि यहूदी निरन्तर कोचीनमा पुगे। 17वीं व 18वीं शताव्दीमा भारतको अन्य भागहरुमध्य पूर्वी देशहरु बाट यहूदिहरुको आगमन भयो र उनीहरुलाई बगदादी यहूदी को रूपमा चिनिन्छन, जुन मुख्य रूपमा मुम्बई, दिल्ली र कोलकातामा बसेका थिए। 1500 ईशा पूर्व मोशाद्वारा दिइएको श्राप उनीहरुको विवरण अनुरूप हो, कि कसरी उनीहरुले जीवन यापन गरेका थिए।
65 “ती राष्ट्रहरूका माझ तिमीहरूले शान्ति पाउने छैनौ र विश्रामको निम्ति तिमीहरूले ठाउँ पाउने छैनौ। परमप्रभुले तिमीहरूको मनमा चिन्ता भरी दिनु हुनेछ। तिमीहरूका आँखा थाकेका हुनेछन्। तिमीहरू दुःखी हुनेछौ। (व्यवस्था 28:65)
इस्राएलिहरुको विरूद्ध दिएको श्राप मानिसहरुलाई यो सोध्नको लागि दिएको थियो:
24 “तब अरू सबै राष्ट्रका मानिसहरूले सोध्नेछन्, ‘परमप्रभुले यो भूमिलाई यस्तो पार्नुभयो? उहाँ किन यति विघ्न रिसाउनु भयो?’ (व्यवस्था 29:24)
र यसको उत्तर यो थियो:
25 उत्तर यस्तो हुनेछ, ‘कारण इस्राएलका मानिसहरूले तिनीहरूलाई मिश्र देशबाट ल्याउँदा परमप्रभु तिनीहरूको पिता-पुर्खाहरूको परमेश्वरसित गरिएको करारलाई त्याग गरे। 26 तिनीहरू आफूले नचिनेको र परमप्रभुले नबताएको अन्य जातिको देवताहरूको सेवा तथा पूजा गर्न लागे। 27 अनि परमप्रभुको क्रोधले यस भूमिका प्रत्येक मानिसहरूमाथि नराम्रा कुरा ल्याए त्यो शिक्षाहरूको पुस्तकमा लेखिएका छन्। 28 परमप्रभु अत्यन्तै असन्तुष्ट हुनु भएकोले त्यस भूमिबाट बाहिर निकालेर अहिले तिनीहरूले बसो-बास गरेको भूमिमा राख्नु भयो।’ (व्यवस्था 29:25-28)
तल दिइएको समय रेखाले यस 1900 वर्षको अवधिलाई दर्शाउछ। यस अवधिलाई रातो रंगको मोटो रेखाले दर्शाएको छ।
तपाईंले हेर्न सक्नु हुन्छ, कि उनीहरुको इतिहासमा यहूदीहरु दास्वतको दुई अवधिहरु बाट भएर गए तर दोस्रो दास्वत पहिलो दास्वत देखि धेरै लामो समय सम्म थियो।
20औं शताब्दीको आहुति
यहूदिहरुको विरूद्ध सताव आफ्नो चरम सीमामा तब पुग्यो जब हिटलरले, नाजी जर्मनी द्वारा, यूरोपमा रहेका सबै यहूदिहरुलाई पूर्ण रीतिले नष्ट गर्ने प्रयास गरे। त्यो लगभग सफल पनि भयो तर उसको पराजय भयो र यहूदिहरुमध्य निकै काम बाकी रहे।
आधुनिक इस्राएलको पुन: – स्थापना
मात्र यस तथ्यले, कि यस्ता मानिस, जसले स्वयंलाई ‘यहूदिहरु’ को रूपमा परिचित गर्दै हजारौँ वर्ष पश्चात् पनि बिना कुनै जन्म भूमिको अस्तित्व मा छन्, यो आफैमा नै उल्लेखनीय थियो। तर यसले 3500 वर्ष पहिले मोशाद्वारा लेखेको वचनहरुलाई सत्य प्रमाणित गरि दियो। 1948 मा यहूदिहरुले, संयुक्त राष्ट्रद्वारा इस्राएललाई आधुनिक देशको रूपमा पुन: स्थापित हुदै गरेको हेर्न आफैमा नै उल्लेखनीय थियो, ठीक त्यसै गरि जसरी मोशाले धेरै वर्ष पहिले लेखे थिए:
3 तब परमप्रभु तिमीहरूका परमेश्वर तिमीहरू प्रति दयालु हुनुहुनेछ र तिमीहरूलाई मुक्त गराई तिमीहरूलाई छरपष्ट पारेर पठाइएका देशहरूबाट फर्काई ल्याउनु हुनेछ। 4 यदि तिमीहरूलाई अत्यन्तै टाढा देशहरूमा पठाइएको भए पनि बटुलेर ल्याउनुहुनेछ। 5 जुन भूमि तिमीहरूका पिता-पुर्खाहरूको थियो त्यो फेरि तिमीहरूकै हुनेछ। परमप्रभु तिमीहरूको निम्ति असल हुनुहुनेछ र तिमीहरूको पिता-पुर्खाहरूसँग भएको भन्दा धेरै परमप्रभुले तिमीहरूलाई दिनु हुनेछ। अरू जातिमाभन्दा तिमीहरूको जन संख्या धेरै हुनेछ। (व्यवस्था 30:3-5)
धेरै विरोध पश्चात् पनि यस देशको स्थापना हुनु स्वयंमा नै उल्लेखनीय हो। यसको चारै तिरको अधिकांश देशहरुले इस्राएलको विरूद्ध 1948 विरूद्ध… यस पश्चात् 1956 मा… यसको पश्चात् 1967 मा एक पटक फेरी 1973मा युद्धको शुरु गरेका थिए। इस्राएल एक निकै नै सानो देश हो,जसले धेरै पटक एक समयमा पाँचवटा देशहरुको साथमा युद्ध गरि रहेको हुन्थ्यो। यस्तो हुदा पनि, इस्राएल न केवल जोगियो, अपितु यसको क्षेत्रफल पनि बढ़दै गयो। 1967 को युद्धमा इस्राएलले यरूशलेमलाई प्राप्त गर्यो, जुन दाऊद द्वारा लगभग 3000 वर्ष पहिले स्थापित गरेको ऐतिहासिक राजधानी थियो। इस्राएलको देशको स्थापना, र यी युद्धहरुको परिणामहरुले आजको हाम्रो संसारमा सब भन्दा कठिन राजनैतिक समस्याहरुलाई जन्म दियो।
जस्तै कि मोशा द्वारा भविष्द्वाणी गरिएको थियो र जसलाई यहाँ निर विस्तार सहित देख्न सकिन्छ, इस्राएलको पुन: स्थापना इस्राएल को तर्फ फर्किन को लागि भारतमा बसेका विभिन्न यहूदिहरुको लागि एउटा प्रोत्साहन उत्पन्ना गर्दछ। यस समय इस्राएलमा 80,000 यस्ता यहूदी बस्छन, जसमध्य एउटा अभिभावक भारतदेखि र भारतमा अब केवल 5000 यहूदी मात्र बाकी रहेका छन्। जहाँ सम्म मोशाको आशीषहरुको संदर्भ छ, उनलाई निकै नै “टाढाको देशहरु” बाट जम्मा गरिएको हो (जस्तै कि मिजोरम) र उनीहरुलाई “फिर्ता” गराउदै छन्। यसको निहितार्थ यहूदिहरु र गैर-यहूदिहरु दुवै को एक अर्कामा तुलना यहाँ निर प्रकाश परिएको छ।